„Rozważania o wojnie domowej” (1969) w zaskakującym także dziś świetle ukazują mit Wielkiej Rewolucji Francuskiej i tragiczne sprzeczności, jakie jej towarzyszyły. Książka ta – jak pisze autor – mówi „o takich, co zbytnio miłując własne wizje, zdradzili program reformatorski, oraz o takich, co napiętnowani jako wstecznicy i zbrodniarze byli mu właściwie wierni”. Przede wszystkim jednak jest to przenikliwe studium rojalistycznych powstań, które w piątym roku rewolucji ogarnęły zachodnie prowincje Francji, Wandeę i Bretanię, w dziejach ówczesnych odgrywających rolę mateczników kontrrewolucji.
W marcu 1793 katolicki lud wandejski, tradycyjnie katolicki i rojalistyczny, "masowo chwycił za kosy, widły, drągi tudzież za fuzje myśliwskie” w obronie religii i króla, występując przeciw hasłom i władzom rewolucyjnym. Krwawe stłumienie tego powstania przez wojska republikańskie. uznawane jest za pierwszy nowożytny przykład ludobójstwa.
Chociaż „Rozważania…” dotyczą dawno minionych wydarzeń, zawarte w nich refleksje natury ogólnej i uderzająco aktualne odniesienia do współczesności sprawiły, iż nie mogły się ukazać inaczej, jak tylko w tzw. drugim obiegu (NOW-a 1979); oficjalnie opublikowano je dopiero w trzynaście lat po śmierci autora.
Posłowie do niniejszego wydania napisał prof. Aleksander Hall. Książka zawiera także bogaty materiał ilustracyjny, ryciny i obrazy z XVIII w.
Jakaż szkoda, że błyskotliwy, mądry, ale krótki esej Pawła Jasienicy o rewolucji i kontrewolucji we Francji był ostatnią jego pisarską wypowiedzią na ten temat. A tak by się chciało przeczytać rozwinięcie tez zawartych w „Rozważaniach o wojnie domowej”!
– prof. Aleksander Hall
