Pisana w latach 1953–1956 „Archeologia na wyrywki”, należąca do cyklu reportaży archeologicznych Jasienicy, stanowi w pewnym sensie kontynuację „Świtu słowiańskiego jutra” (1952, 1954), wydanego w latach późniejszych jako „Słowiański rodowód”.
Autor wraca w znane już sobie miejsca, gdzie wciąż trwają prace wykopaliskowe. Ponownie zjawia się więc w Biskupinie, a także w Gdańsku i Opolu. Ogląda też pozostałości pogańskiego kręgu kultowego na Górze Sępiej (dawnej Raduni), opisuje magiczne zwyczaje Ślązaków przedstawione w XIII-wiecznym dziele brata Rudolfa, cystersa z klasztoru w Rudach. Wraz z uczestnikami ekspedycji poszukuje śladów historycznych Grodów Czerwieńskich – w Gródku Nadbużnym (dawny gród Wołyń), Czermnie (Czerwień) i Sąsiadce (Sutiejsk); przypomina pionierskie prace Zoriana Dołęgi Chodakowskiego, który przed ponad stuleciem badał grodziska w widłach Huczwy i Bugu. Relacjonuje dzieje Staropolskiego Okręgu Przemysłowego, najstarszego i największego ongiś regionu górniczo-hutniczego na ziemiach polskich. Odwiedza także wsie kurpiowskie, kreśląc zarazem obraz prowincjonalnej Polski z wczesnych lat pięćdziesiątych.
Wykopaliska archeologiczne, pisze Jasienica, „odsłaniają dowody, że dzieje Polski są dłuższe i bogatsze, że sama Polska bardziej dostojna i wspaniała, niż się to komukolwiek dawniej wydawało”.
Paweł Jasienica, właśc. Leon Lech Beynar (1909–1970)
Odznaczony pośmiertnie w 2007 roku Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski – historyk, eseista, publicysta; autor słynnej syntezy dziejów Polski przedrozbiorowej („Polska Piastów”, „Polska Jagiellonów”, „Rzeczpospolita Obojga Narodów”). Uczestnik kampanii wrześniowej, oficer Armii Krajowej; po wojnie represjonowany. Od 1959 roku wiceprezes ZLP; ostatni prezes Klubu Krzywego Koła (1962). W 1964 jako jeden z 34 intelektualistów podpisał protest przeciwko polityce kulturalnej władz PRL. Od 1966 wiceprezes polskiego PEN Clubu. W 1968 wystąpił w obronie represjonowanych studentów, co spowodowało zakaz publikacji jego prac.
Nota wydawnicza
Niniejszy zbiór reportaży archeologicznych – kolejny z cyklu po "Świcie słowiańskiego jutra" (1952, 1954) – oparto na pierwszym, a zarazem jedynym jego wydaniu, przygotowanym przez Książkę i Wiedzę w 1956 roku.
„Wizyty na wykopaliskach nie skończyły się w roku 1951, weszły mi raczej w nałóg – pisał w "Słowiańskim rodowodzie" (1961, 1965). – O późniejszych – w Wielkopolsce, na Śląsku, Kurpiach, Grodach Czerwieńskich i w Kielecczyźnie – opowiada książka "Archeologia na wyrywki". Ukazała się w roku 1956 i ze względu na trzytysięczny nakład jest mało znana, chocia ż osobiście uważam ją za znacznie lepszą od "Świtu słowiańskiego jutra", który osiągnął tysięcy dwadzieścia i całkowicie się rozszedł”.
"Archeologia na wyrywki" to pokłosie wypraw Pawła Jasienicy na wykopaliska m.in. w Biskupinie, Opolu, Gdańsku i historycznych Grodach Czerwieńskich, głównie w latach 1952–1955, oraz odwiedzin obozu etnograficznego na Kurpiach. Dołączenie do książki rozdziału opisującego „dni wczorajsze” Zagłębia Staropolskiego „wynikało – jak pisze we wstępie profesor Zbigniew Bukowski – z panującej wówczas tendencji do rozpatrywania dziejów… w kontekście «sił wytwórczych i stosunków produkcji», którym to studiom patronował Instytut Historii Kultury Materialnej PAN”.
Przy opracowywaniu tekstu unowocześniono pisownię, zachowując charakterystyczne dla pisarstwa Jasienicy formy językowe. Poprawiono też drobne nieścisłości w cytatach, datach (np. datę śmierci Zoriana Dołęgi Chodakowskiego) i pisowni nazwisk. Dodano nieliczne przypisy, oznaczając je cyferkami – przypisy autora oznaczone zostały gwiazdkami.
Spis rzeczy
Na początku był Biskupin… prof. Zbigniew Bukowski
W Wielkopolsce i na Pomorzu
Barwy ginącej puszczy
Tradycje śląskiego obyczaju
Nad Huczwą i Bugiem
Dni wczorajsze staropolskiego okręgu
Nota wydawnicza
Indeks osób
Indeks nazw geograficznych i etnicznych
