Próba odczytania charakteru i polityki państwa polskiego w pierwszych stuleciach istnienia.
„Myśli o dawnej Polsce” (1960), które sam autor określił jako „posłowie do ‘Polski Piastów’, a jednocześnie przedsłowie do ‘Polski Jagiellonów’, są niejako dopełnieniem jego eseistycznej syntezy polskiej historii, próbą odczytania charakteru i polityki państwa polskiego w pierwszych stuleciach istnienia. „Autor drąży coraz głębiej w gąszcz faktów – pisał Antoni Gołubiew w „Tygodniku Powszechnym” 1961 – stara się je odczytać i zinterpretować, by dotrzeć do rzeczywistego obrazu, do tego, co było i jak było”.
Część pierwsza nosząca tytuł „Podglebie” to wnikliwe rozważania na temat genezy i rozwoju narodowości i narodu, granic i kierunków działania politycznego Polski piastowskiej, zarysowanie procesu, który doprowadził do utworzenia się nad Odrą, Wisłą i Wartą jednolitego, choć zróżnicowanego wewnętrznie państwa.
Część druga – „Zmiana kursu” – to prowadzony z pasją dyskurs „na temat tzw. idei jagiellońskiej, która wywróciła środkowoeuropejski bieg rzeczy polskich i nadała im inny kierunek” (Aleksander Gieysztor, „Nowe Książki” 1961). „Niefortunna zmiana kursu polityki polskiej – pisze Jasienica – nie polegała na podjęciu wielkiej ekspansji wschodniej… Istota zła polegała na rozbracie z dawna wyrobionymi tradycjami polityki piastowskiej… Po wielu wahaniach… powołano do życia strukturę wyższego, wielonarodowego typu. Powstało państwo wprawdzie jednolite, mające wspólnego króla, sejm i politykę, ale dwa języki urzędowe i dwie odrębne administracje… Do unii Polska była zwykłym, normalnym państwem europejskim. Po unii stanęła wobec zagadnień, o których nikomu się nie śniło. Twierdzenie, że już dzisiaj cały glob nauczył się podobne do naszych, pounijnych, problemy łatwo rozwiązywać, grzeszyłoby pewnie nadmiarem optymizmu”.
Paweł Jasienica, właśc. Leon Lech Beynar (1909–1970)
Odznaczony pośmiertnie w 2007 roku Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski – historyk, eseista, publicysta; autor słynnej syntezy dziejów Polski przedrozbiorowej („Polska Piastów”, „Polska Jagiellonów”, „Rzeczpospolita Obojga Narodów”). Uczestnik kampanii wrześniowej, oficer Armii Krajowej; po wojnie represjonowany. Od 1959 roku wiceprezes ZLP; ostatni prezes Klubu Krzywego Koła (1962). W 1964 jako jeden z 34 intelektualistów podpisał protest przeciwko polityce kulturalnej władz PRL. Od 1966 wiceprezes polskiego PEN Clubu. W 1968 wystąpił w obronie represjonowanych studentów, co spowodowało zakaz publikacji jego prac.
Nota wydawnicza
Niniejszą edycję Myśli o dawnej Polsce oparto na wydaniach, które ukazały się za życia autora (Czytelnik 1960, 1961). Późniejsze, pośmiertne – mimo że znaczna część błędów i opustek wydania z 1977 roku została poprawiona (Czytelnik 1985, 1990) – nie są wolne od zniekształceń. I tak na przykład mamy: św. Otton Bamberga i Oskar Helecki (zamiast Otton z Bambergu, Oskar Halecki), „Dawne państwa plemienne przylegały do siebie bezpośrednio” (zamiast: nie przylegały), „z potokami dawnych książąt” (zamiast: z potomkami), „w południe stulecia” (zamiast: w połowie), „wykładając nam zasoby” (zamiast: zasady), „Tatarzy… zaczęli biec” (zamiast: siec), „Prawo naczyń połączonych zawodzi” (zamiast: nie zawodzi).
Przy opracowywaniu tekstu unowocześniono pisownię, poprawiono bez zaznaczenia ewidentne błędy dotychczasowych wydań (np. włość upioką na włość upicką, Włodzimierz Wielkie Gniazdo na Wsiewołod Wielkie Gniazdo), skorygowano nieścisłości w niektórych cytatach, datach (np. datę śmierci Mendoga), nazwiskach bądź imionach (np. Węsierski – nie Węsiekierski, Wałek-Czarnecki – nie Wałek-Czernecki, Władysław – nie Walery – Łoziński). Niektóre nieścisłości sprostowano w indeksie. Dodano nieliczne przypisy, oznaczając je cyferkami, przypisy autora oznaczone zostały gwiazdkami.
Nie udało się niestety wytropić ingerencji poczynionych przez ówczesną cenzurę, o których wspominał Jasienica w Pamiętniku: „Straciłem kilka stronic Myśli o dawnej Polsce, ale obroniłem kilkadziesiąt. W tym wypadku dyskutowałem z cenzurą, oczywiście za pośrednictwem dyrekcji wydawnictwa”. W zasobach Archiwum Akt Nowych (zespół GUKPPiW, sygn. 643) zachowała się jedynie obszerna recenzja książki pióra R. Światyckiej z 31 maja 1960 roku, w której m.in. czytamy: „W tej recenzji usiłowałam wydobyć na powierzchnię najistotniejsze zagadnienia poruszone w książce Jasienicy… Większość z nich jest dyskusyjna, a co najmniej pewna część niezgodna z historiozofią marksistowską. Uważam jednak, że rozprawa z błędnymi założeniami autora jest zadaniem historyków marksistowskich. Mnie osobiście razi atmosfera przesadnej «dumy narodowej», która jest bardzo piękna, gdy autor zachwyca się mądrością i potęgą swego narodu i władców, ale trąci nacjonalizmem, gdy z pogardą mówi o innych… W związku ze swymi historycznymi rozważaniami autor wielokrotnie robi aluzje do współczesności. Przykłady są często szokujące…”. Inkryminowane fragmenty nie zostały jednak przez cenzora przytoczone. W notatce dla tow. Strassera z 5 lipca R. Światycka donosi: „Przejrzałam egzemplarz z poprawkami naniesionymi przez wydawnictwo. Bez zastrzeżeń! Redakcja skreśliła zresztą ustępy, których my nie kwestionowaliśmy… Ustęp o Witosie pozostał. Można udzielić zezwolenia na druk”.
