Zbiór przedwojennych reportaży Melchiora Wańkowicza o charakterze podróżniczo-politycznym – W kościołach Meksyku, Opierzona rewolucja, Na tropach Smętka – którym przywrócono wycięte przez PRL-owską cenzurę fragmenty. Autor przyszłego reporterskiego arcydzieła – Bitwy o Monte Cassino ­– ujawnia już w tych tekstach najlepsze cechy swego pisarstwa: żywiołowość, dociekliwość i gawędziarstwo. Autorami wstępów są: Wojciech Cejrowski, Jan Gondowicz, Robert Traba.

Reportaże z tygodniowego pobytu w Moskwie oraz wycieczki do Meksyku pokazały gotowość Autora przedstawienia opisywanego świata bez uprzedzeń. Wspaniała cecha pisarstwa Wańkowicza: obiektywność i założenie pokazania tematu z różnych stron, dała się poznać już na samym początku jego drogi pisarskiej, służyła i przyświecała jego twórczości całe późniejsze lata. Syn szlachecki na radziecką Rosję patrzył okiem życzliwym i nieuprzedzonym, choć także bez większego entuzjazmu.

„Na tropach Smętka” jest najgłośniejszą przedwojenną książką pisarza. W czerwcu roku 1935 Wańkowicz płynął kajakiem po Mazurach, samochodem objechał pozostałe tereny Prus Wschodnich. Towarzyszyła mu czternastoletnia córka, Marta. Powstał barwny opis przygód i rozmów, a także – przede wszystkim – był to reportaż o charakterze politycznym. Książka zyskała uznanie i popularność dzięki ciekawej formie, ale głównie dlatego, że autor pokazał życie polskiej ludności odciętej od Macierzy, dawał żywe przykłady polskości na ziemiach Warmii i Mazur.

Ta książka [„W kościołach Meksyku”] jest... gęsta. Ponabijana słowami, faktami, myślami i obrazami jak ciasno zawiązany worek kasztanów. Bardzo gęsta. Nie ma w niej wodolejstwa, jest za to brawura w tekście. Coś jak nowoczesna telewizja z „nerwową” kamerą, zmiennymi planami i narracją rozbieganego nastolatka. A ponieważ jest taka nabita i gęsta, to wymaga skupionej uwagi. Nie da się jej czytać w tramwaju, bo albo przegapisz przystanek, albo to, co czytasz.
Wojciech Cejrowski

„Opierzoną rewolucję” czytać dziś można jako zalążek reporterskiej metody Wańkowicza. Ten niezawodny obserwator, wyznawca doktryny pierwszego wrażenia, ujawnia wciąż ogrom przygotowawczych lektur. Wśród rozmów ze wszystkimi, którzy chcieli i mogli rozmawiać, przywołuje własne doświadczenia z zamierzchłej (w historycznym sensie) przeszłości. Nie tylko patrzy, lecz i podstawia siebie – w wymiarze społecznym, moralnym i profesjonalnym – jako skalę porównawczą.
Jan Gondowicz

Nikomu nie udało się napisać tak popularnego reportażu o Mazurach i Warmii, jak Wańkowiczowi. Rzadko zdarza się, by reporterska opowieść przez dziesięciolecia tak mocno wpływała na sposób percepcji i wyobrażenia o jakimś terytorium. Wańkowicz, bardziej niż pisarze i historycy zawładnął wyobrażeniami kilku generacji Polaków o Mazurach i Warmii. Wyobrażeniami nawet tych, którzy jego książki nie czytali… Wiele fragmentów, bezpośrednich cytatów, a nawet wańkowiczowskich fraz do dzisiaj, bezrefleksyjnie, powtarzana jest nie tylko na łamach przewodników, popularnych opracowań, ale także poważnych naukowych prac. Taki jest los dzieła, które staje się klasyką! I jak do każdej klasyki warto wracać do lektury Na tropach Smętka.
Robert Traba


Nota wydawnicza

Książka W kościołach Meksyku po raz pierwszy została wydana w 1927 roku nakładem Towarzystwa Wydawniczego „Rój" i na tej też edycji oparto obecne drugie wydanie.

Opierzona rewolucja po raz pierwszy ukazała się w 1934 roku (Towarzystwo Wydawnicze „Rój"); wydania powojenne z lat 1974 i 1979 (razem ze Szczenięcymi latami w jednym tomie pod tytułem Czerwień i amarant) zawierały skróconą i ocenzurowaną wersję tego tekstu. Niniejszą czwartą edycję oparto na pełnym wydaniu z 1934 roku.

Na tropach Smętka po raz pierwszy ukazało się w roku 1936 (Towarzystwo Wydawnicze „Rój"), w 1937 roku wydano niemieckie tłumaczenie Auf den Spuren des Smentek. Ostpreussen im polnischen Lichte. Pierwsze powojenne wydanie w Polsce ukazało się w roku 1958. Niniejszą dwunastą edycję oparto na wydaniach z 1936 oraz z 1974 roku (przywrócono fragmenty usunięte przez PRL-owską cenzurę).


Spis treści

W KOŚCIOŁACH MEKSYKU

WSTĘP Wojciech Cejrowski

W DRODZE
Z RYPINA W ŚLADY KORTEZÓW
ŻEGNAJ, EUROPO!
NA FLIBUSTIERSKIM SZLAKU

W POMROCE NIEZNANEGO
NA GRANI ŻYCIA I ŚMIERCI
BIALI I CZERWONI
CESARZOWA MEKSYKU

W KRAJU ORŁA I WĘŻA
JUŻ MEKSYK!
XOCHIMILCO
POLACY MEKSYKAŃSCY
MEKSYKAŃSKIE EKSPERYMENTY SOCJALNE

W KOŚCIOŁACH MEKSYKU
ZATARG PAŃSTWA Z KOŚCIOŁEM
WYWIADY U KIEROWNIKÓW KOŚCIOŁA
KATOLICKIEGO W MEKSYKU
W KLASZTORZE EL CARMEN ST. ANGEL
GUADELUPE
AWANTURY MEKSYKAŃSKIE
FITZLIPUTLI
„KOMBINATORZY”
„ZABIJAKI”
WŁADCY KRAJU ORŁA I WĘŻA


OPIERZONA REWOLUCJA

WSTĘP Jan Gondowicz

ODJAZD TORPEDĄ CZASU
„ZIEMLAK”
NA KAPITAŃSKIM MOSTKU
MILION WOLT „HOSPODI POMIŁUJ”
OPIERZONA REWOLUCJA (W MUZEUM REWOLUCJI)
STAWKA NA CZŁOWIEKA
NA ŚMIECH – ZA WCZEŚNIE
START OD WIELBŁĄDZIEJ NORMY
PLOTKI… PLOTKI…
BŁĘDY PARALAKTYCZNE


NA TROPACH SMĘTKA

Wstęp Robert Traba

MONTUJEMY WYPRAWĘ
POŚCIAN
DRANG NACH WESTEN
„SOCZYMY” MOWĘ POLSKĄ
NOC NAD JEZIOREM UPLICKIM
POGADUSZKI W PIECKACH KRUTYŃSKICH
„HOSPODI POMIŁUJ” W DORF ECKERSDORF
ARMIE MÓZGÓW W SPORZE Z NIEBIOSAMI
ŁUPIĄCY SIĘ FORT I RZEŚKIE WIEKI
SMĘTEK NAS PODCHODZI
W DŻUNGLI
SMĘTEK POD GIETRZWAŁDEM PORAŻON
KŁOBUK – SMĘTKOWY SŁUGA
NA WIELKIM PRASKU U „BRACI”
LINKOWA
NIEBEZPIECZNY „CEJTUNEK”
SZKOLNICTWO
„ZIELONY CHŁOPAK”
KAUZYPERDY – MISTYCY – MĘCZENNICY
W MALBOREI
„KRWAWIĄCA GRANICA”
RAPT
ŚWIĘTY WOJCIECH „GESPERRT”
TWIERDZE NIEMCZYZNY
PO OMACKU KU POLSCE
„WETTERWINKEL”
KAJKA
TANNENBERGDENKMAL I SERCE NA ROSSIE
ZJAZD

PRZEDMOWA DO PRZEDWOJENNEGO WYDANIA (1936)
PRZEDMOWA DO POWOJENNEGO WYDANIA (1956)
ŹRÓDŁA

POSŁOWIE Aleksandra Ziółkowska-Boehm