Melchior Wańkowicz (1892-1974) – wybitny polski pisarz nazywany królem reportażu, jedna z największych indywidualności polskiej literatury XX wieku.
Urodził się 10 stycznia 1892 roku w ziemiańskiej rodzinie herbu „Lis odmieniony” w rodzinnym majątku w Kalużycach w powiecie ihumeńskim, ziemi mińskiej na Białorusi, jako syn Melchiora, powstańca 1863 roku i zesłańca na Syberię, i Marii ze Szwoynickich. Ojciec zmarł, gdy Melchior miał rok, matka – gdy miał trzy lata. Oddany został na wychowanie do babki, Felicji z Baczyżmalskich. Dzieciństwo spędził we dworze w Nowotrzebach na Kowieńszczyźnie.
Po nauce domowej został oddany do drugiej klasy (jeszcze rosyjskiego) Gimnazjum gen. Pawła Chrzanowskiego (obecnie im. Jana Zamoyjskiego) w Warszawie. W 1906 roku ukazał się jego pierwszy drukowany tekst – szarada w humorystycznym piśmie „Osa”.
W latach szkolnych za działalność konspiracyjną został skazany na więzienie. W 1909 r. założył konspiracyjne pismo „Wici” drukowane w nakładzie 2000 egzemplarzy, w którym zadebiutował jako dziennikarz. Pisał pod pseudonimem Jerzy Łużyc. W 1907 roku wstąpił do konspiracyjnej Trójzaborowej Organizacji Narodowej Młodzieży Szkół Średnich „Przyszłość” (popularna nazwa Pet). W 1909 roku został wybrany jej sekretarzem generalnym.
Studia rozpoczął w krakowskiej Szkole Nauk Politycznych (dyplom w 1914 r.), kontynuował na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Dyplom magistra prawa uzyskał na Uniwersytecie Warszawskim w 1923 roku.
W 1916 r. poślubił Zofię z Małagowskich. W 1917 wstąpił do 1 Korpusu Wschodniego, którym dowodził gen. Józef Dowbor-Muśnicki. W 1920 r. wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej, był podoficerem Związku Strzeleckiego.
Był założycielem i współwłaścicielem wydawnictwa „Rój”. Wydawał książki Zofii Kossak, Marii Kuncewiczówny, Juliana Tuwima, Ksawerego Pruszyńskiego. Czytelnikom w Polsce przedstawił twórczość m.in. takich pisarzy, jak: John Galsworthy, Aldous Huxley, Andre Malraux, Tomasz Mann, Andre Maurois, Sigrid Undset, Arnold Zweig. W „Roju” wydał także po raz pierwszy m.in. "Sklepy cynamonowe" i "Sanatorium pod Klepsydrą" Brunona Schulza, "Ferdydurke" oraz "Pamiętnik z okresu dojrzewania" Witolda Gombrowicza. Wydawał także swoje książki: "Szpital w Cichiniczach", "W kościołach Meksyku", "Szczenięce lata".
W latach 1930-33 był doradcą reklamowym Związku Cukrowników (jest autorem słynnego sloganu „Cukier krzepi”). W latach 1933-36 był kierownikiem Państwowego Przedsiębiorstwa „Reklama Pocztowa”.
Przed II Wojną Światową oskarżany był przez piłsudczyków o sympatie endeckie, przez endeków zaś o sprzyjanie piłsudczykom.
W 1939 roku, gdy wybuchła wojna, wyjechał do Rumunii, przebywał kolejno na Cyprze, w Palestynie, Iranie, Egipcie, Syrii i Libanie. Napisał wówczas m.in. "Dzieje rodziny Korzeniewskich", "De Profundis". W latach 1944-46 był korespondentem wojennym 2 Korpusu gen. Władysława Andersa, kiedy to gromadził materiał do słynnego reportażu "Bitwa o Monte Cassino" (pierwsze wydanie Rzym-Mediolan 1945-47).
Jego córka Krystyna zginęła w szóstym dniu Powstania Warszawskiego (ps. Anna) jako sanitariuszka batalionu „Parasol” Armii Krajowej. Druga, młodsza, córka Marta (Tili) po wojnie zamieszkała w USA.
W grudniu 1945 roku przybył z żoną Zofią do Włoch. W 1947 roku przeniósł się do Londynu, a w 1949 zamieszkał w Stanach Zjednoczonych. Wydał wówczas m.in. książki: "Kundlizm", "Klub Trzeciego Miejsca", "Ziele na kraterze", "Drogą do Urzędowa", "Tworzywo".
W 1956 roku pierwszy raz po wojnie odwiedził Polskę. Na stałe wrócił z żoną w 1958 roku. Powrót pisarza do kraju wywołał atak emigracji, która oskarżyła pisarza o powrót do „komunistycznego kraju”.
Zamieszkał w Warszawie w dwupokojowym mieszkaniu przy ulicy Puławskiej 10. Niecały rok przed śmiercią, w listopadzie 1973 roku, przeniósł się do budowanego przez siebie domu przy ulicy Studenckiej 50.
W związku z Listem 34 w 1964 roku został aresztowany pod zarzutem „przekazywania za granicę materiałów szkalujących Polskę Ludową”. W więzieniu spędził pięć tygodni, otrzymał wyrok dwóch lat więzienia – władze PRL-u liczyły na upokorzenie Wańkowicza i jego prośbę o ułaskawienie czy zwolnienie ze względu na „zły stan zdrowia”, ten jednak nie zgodził się na umówione „badania lekarskie” i stawił się do odbywania kary. Władze nie chciały robić incydentu międzynarodowego (w obronie pisarza wystąpił m.in. amerykański PEN Club oraz senator Robert Kennedy) i ostatecznie najpierw wstrzymano wykonanie wyroku, a później zawieszono wykonanie kary (dopiero 16 lat po śmierci pisarza, w procesie rehabilitacyjnym w 1990 roku, Sąd Najwyższy wydał wyrok uniewinniający).
W 1969 roku zmarła Zofia Wańkowiczowa, bohaterka wielu książek pisarza.
Melchior Wańkowicz zmarł w Warszawie 10 września 1974 roku.
Biogram opracowała: Aleksandra Ziółkowska-Boehm
Fot. Tadeusz Szumański
